تلاش شورای حقوقی آستان حضرت عبدالعظیم(ع) و استیفای حقوق موقوفات

به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی انعکاس ری ؛عباس سلیمی، معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) در گفت‌وگو با ایکنا در رابطه با برنامه‌های آتی و عملکرد این معاونت طی سال ۱۴۰۰ اظهار کرد: وقف یک سنت کهن جهانی است که مختص دین مبین اسلام نیست. جمع این واژه اوقاف است و به مال و زمینی که وقف شده، موقوفه و به شخصی که این عمل خیر را انجام داده، واقف گفته می‌شود.

وی افزود: طی این رویداد زیبایی که تحقق پیدا می‌کند پول، ملک و مالی به شخص یا مؤسسه و نهاد ذیصلاحی واگذار شده تا منافع مترتب بر آن را به مصرف خاصی در امور خیر برساند. در وقف مال مورد نظر برای همیشه از دارایی مالک خارج شده و دیگر نمی‌تواند آن را فروخته و اجاره دهد و یا اینکه طلبکاران او آن را توقیف کنند و منافع این وقف در راه خیر مصرف خواهد شد.

سلیمی ادامه داد: پیشینه این مسئله نیز بسیار قدیمی است. هم در ایران باستان از عهد ساسانیان و هم در روم باستان که کرسی‌های وقف، بنیادهادی نیکوکاری و اقداماتی که در حقیقت در قالب احداث تأسیسات عام‌المنفعه بوده، در دستور کار نیکوکاران آن دوران و آن زمان وجود داشته و جالب است بدانیم برخی از مراکز بزرگ علمی جهان مانند مجموعه هاروارد یا دانشگاه کمبریج و … همگی موقوفه هستند و اسلام نیز در رابطه با این مسیر گام‌های بسیار مؤثری برداشته است.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) گفت: وقف را اصولا می‌توان به دو نوع عام و خاص تقسیم کرد. وقتی گفته می‌شود وقف عام، منظور این است که انسان کار خیری انجام داده و منافع آن را برای همه افراد یا افراد غیر قابل شمارش اختصاص دهد. مانند اینکه انسان یک بیمارستانی را وقف کند اما در وقف خاص که در این زمینه نیز مردم می‌توانند این اقدام خوب را انجام دهند، تعداد اشخاصی که منافع وقف بر آن‌ها بار شده و تعلق می‌گیرد، قابل شمارش است. مانند اینکه شخصی خانه خود و یا کارخانه خود را برای فرزندان و اقوام خود وقف کند که این هم کار بسیار زیبایی در رابطه با تأمین نیازمندی‌های بندگان خدا است.

وی افزود: البته در بحث وقف نکاتی مطرح می‌شود که در آئین ما وقف از جمله عبود معینی است که هم در فقه اهل سنت و هم در فقه امامیه از اعتبار خاصی برخوردار است و اساتید و علما و بزرگان دین از آِیه کریمه «وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ» در رابطه با مسئله وقف استفاده می‌کنند. یک از بهترین نوع تخصیص مال برای افراد نیازمند همین وقف است که یک انسان مؤمن نیکوکار بخشی از اموال و ثروت خود را به منظور رفع مشکل مؤسسات خدمات‌رسانی و اجتماعی و نیازمندان و محرومان وقف می‌کند که دائما صرف این قضیه می‌شود.

سلیمی بیان کرد: خیرات و برکات وقف غیر قابل توصیف است. در قرآن کریم اگرچه مشخصا واژه وقف نیامده است اما عناوین دیگری که همین معنا را دارد مانند صدقه، خیر، بر، انفاق، احسان و … آمده است که همگی بر وقف و احسان صدق می‌کند؛ چراکه وقف ماهیتا هم صدقه و هم بر و نیکی است ولی در عین حال عنوان خاصی داشته و در این رابطه مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد. وقف یکی از مصادیق صدقه جاریه است که می‌تواند برای دیگران و خود واقف مفید باشد.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) گفت: در قوانین کشور ما با توجه به ماده ۵۵ قانون مدنی که وقف را این‌گونه تعریف کرده که وقف عبارت است از عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود. این مسئله برگرفته از عبارت فقهی تحبیس الاصل و تسبیل المنافع است. البته برای انعقاد وقف به جز شرایط اساسی حق قرادادها که در قانون صریحا بدان اشاره شده، شرایط خاصی نیز ضروری است که اهم آن‌ها عبارت از این است که حبس عین صورت بگیرد یعنی واقف در مدت وقف حق هیچ‌گونه دخل و تصرفی در موقوغه نداشته و حق ندارد موقوفه را فروخته و نقل و انتقال حقوقی نسبت به مال موقوفه انجام دهد. واقف همچنین، نمی‌تواند تصرفی در موقوفه کند که منافی اصل وقف باشد.

وی ادامه داد: موضوع بعدی بحث تسبیل منفعت است. وقف در صورتی صحیح است که منظور واقف از وقف حبس عین اولا به منظور قرب الهی باشد و ثانیا نیت آن این باشد که خیر وقف به سایران و بندگان خدا و نیازمندان برسد. سومین مطلبی که در این زمینه باید وجود داشته باشد، بحث قابلیت بقاع عین است. فقط وقف مالی جایز است که با بقای عین بتوان از آن منتفع شد. ماده ۵۸ قانون مدنی بر این مسئله تصریح کرده است. بنابراین، وقف مالی که در صورت استفاده از آن قابلیت بقا ندارد، باطل است. برای مثال خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها را نمی‌توان وقف کرد. موارد دیگری نیز در زمینه بحث حقوقی وجود دارد که برای مثال واقف باید مالک مالی باشد که وقف می‌کند لذا اگر بدون اجازه مالک، مال او را وقف کنند، این وقف غیر نافذ است و مالک می‌تواند آن را تنفیذ یا رد کند.

سلیمی تصریح کرد: واقف باید عاقل و بالغ و رشید باشد. پس اگر شخصی مجنون یا طفل و یا یک سفیه مال خود را وقف کند، این وقف باطل است. اگر فردی ورشکسته بخواهد مال خود را وقف کند و یا یک بدهکار بخواهد مالی را که در وثیقه طلبکاران گذاشته شده، وقف کند، این وقف صحیح نیست. این‌ها مواردی است که متولیان و امور و متخصصان و کارشناسان مسائل حقوقی وقف همواره بدان توجه دارند و سعی می‌کنند به نحوی این عقد زیبا و مفید برای جامعه منعقد شود که در حقیقت هم منافی با مقررات قانونی نبوده و هم برای مردم مفید باشد.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) گفت: فردی که مال وقف را اداره می‌کند، می‌تواند متولی آن نیز باشد. متولی یعنی مدیری که عهده‌دار صیانت از وقف است برای اینکه از بین نرود. متولی حداقل سه وظیفه اساسی بر عهده دارد. اول اینکه باید موقوفه را آباد و سرپا نگه دارد. دوم اینکه موقوفه را اداره و مدیریت کند و سوم اینکه منافع موقوفه را بین افرادی که اصل وقف به نفع آن‌ها انجام شده، تقسیم کند که این نکته بسیار مهمی است.

وی افزود: البته در زمینه مدیریت موقوفات اگر موقوفه‌ای فاقد متولی باشد، در وقف عام اداره تشکیلات سازمان اوقاف عهده‌دار مدیریت آن بوده و چنانچه وقف خاص باشد، اداره آن به متولی سپرده می‌شود که تعیین شد است. در این زمینه که آیا خود واقف می‌تواند متولی باشد، پاسخ مثبت است. یعنی خود واقف می‌تواند به عنوان متولی به اداره موقوفه بپردازد. فردی که جایی را وقف می‌کند، می‌تواند آن را مادام‌العمر مدیریت کند. چه زیباست که اگر فردی بخشی از اموال خود را در صورتی که نیاز نداشته و قصد کار خیر دارد، وقف کرده و برای اینکه نگران نباشد، خود یا افراد مورد وثوق خود را به عنوان متولی تعیین کند که هیچ دغدغه‌ای هم وجود نداشته باشد که البته بسیاری از خیران و واقفان به همین نحو عمل می‌کنند.

سلیمی بیان کرد: متأسفانه در بستر تاریخ اتفاقات ناراحت کننده‌ای رخ داده که موجب از بین رفتن بسیاری از موقوفات شده است. در کتب تاریخی ما این مسائل به وضوح مطرح شده که از زمان سلطنت نادرشاه افشار تا اواسط حکومت سلسله قاجار آسیب‌ها و لطمات فراوانی به موقوفات کشور وارد شده است و برخی از کارها مانند واگذاری رقبات و موقوفات به شاهزادگان و درباریان و برخی از سفرای کشورهای خارج اعمال بسیار ناراحت کننده‌ای بوده و انسان متأثر می‌شود که چرا اموال و املاکی که مردم متدنی در طول قرن‌های گذشته از اموال خود منتزع کرده و برای مردم در نظر گرفته‌اند، مورد سوء استفاده قرار گرفته است.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) گفت: امروز نیز البته مقررات کشور ما در رابطه با کسانی که به حریم موقوفات دست‌اندازی می‌کنند، بسیار خوب بوده و با قاطعیت با ایشان برخورد می‌کند که این شیوه باید به صورت جدی و قاطع ادامه داشته باشد. در موقوفاتی که در کشور ما وجود دارد، متأسفانه در دوره پهلوی دوم و در سال ۱۳۴۰ قانونی به نام اصلاحات ارضی به تصویب رسیده و اجرا شد که اجرای این طرح خلاف شرع، مبانی حقوقی و عقل و منطق بود. این قانون بزرگترین ضربه را بر پیکره موقوفات کشور ما وارد کرد و طی آن بخش‌های وسیعی از زمین‌های موقوفه بدون توجه به مسائل شرعی و فقهی وقف و بدون هماهنگی و اجازه از متولیان مربوطه و بدون رضایت واقفان به قطعات کوچکتری تقسیم شد و به کشاورزان با اسناد مالکیت واگذار شد؛ درحالیکه این حکومت‌ها حق تجاوز به اموال دیگران را نداشتند.

وی بیان کرد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی با گزارشاتی که به محضر امام امت(ره) تقدیم شد، ایشان نظر خود را اعلام کردند که اجرای قانون اصلاحات ارضی متوقف شده و املاک موقوفه به وقفیت و اصل خود بازگردد. بر همین اساس، مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۳ ماده واحده‌ای را تحت عنوان قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضی موقوفه تصویب کرد که طبق آن مقرر شد که کلیه موقوفات عام که بدون مجوز شرعی به فروش رسیده و یا به ملکیت دیگران درآمده، به وقفیت خود بازگشته و اسناد صادر شده باطل و از درجه اعتبار ساقط اعلام شد.

سلیمی تصریح کرد: مجموعه موقوفات و املام و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) به عنوان کربلای ایران اسلامی و قبله تهران نیز در شمار همین موقوفات بوده است. بقاع متبرکه و قبور مطهر امامزادگان(ع) همیشه مورد توجه اقبال مؤمنان و ارادتمندان اهل بیت(ع) بوده است. این ارادت و دلدادگی نمودهای مختلفی داشته که می‌توان به زیارت و حضور مردم در این بارگاه‌های معنوی، تقدیم نذورات نقدی و غیر نقدی، اطعام زائران و مردم و … اشاره کرد.

وی ادامه داد: اما یکی از ارزشمندترین این اقدامات وقف املاک و اموال بوده و هست. خیران و نیکوکاران به تبعیت از پیامبر(ص) و ائمه(ع) از صدر اسلام تاکنون اموال مختلفی به ویژه املاک خود را وقف آستان‌های مقدس ائمه(ع) و امامزادگان، مساجد و سایر امور خیر کرده‌اند تا ضمن حفظ اصل آن اموال و موقوفات، درآمد و عواید آن‌ها صرف نیات مورد نظر و خیر واقفان باشد. شهر ری در جنوبی‌ترین نقطه تهران، منطقه‌ای است که سابقه تاریخ آن به پیش از میلاد می‌رسد. آستان حضرت عبدالعظیم(ع)، امامزادگان حمزه و طاهر(ع) آرامگاه سه تن از فرزندان حضرت زهرا(س) است که مقام شامخ علمی و معنوی قابل احترامی دارند.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) گفت: براساس مستندات تاریخی و شواهد و مدارکی که وجود دارد و تلاش اساتید و علما و پژوهشگران، موقوفات فراوانی به نام حضرت عبدالعظیم(ع) در طول تاریخ از سوی نیکوکاران در نظر گرفته شده که اسامی آن در مستندات تاریخی از جمله در مرکز اسناد و کتابخانه این آستان مقدس وجود دارد. بیش از ۴۵ رقبه موقوفات اساسی وقف حضرت عبداعظیم(ع) شده است. در یکی از آثاری که در کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم(ع) به نام کتاب تاریخ آستانه ری موجود بوده و در دسترس علاقه‌مندان است، دلایل فراوانی را برای از بین رفتن این موقوفات ذکر کرده‌اند.

وی افزود: متأسفانه با توجه به لطماتی که به موقوفات وارد شده، در آغاز دوران حکومت پهلوی علیرغم اینکه بیش از ۴۵ مورد موقوفات ثبت شده این آستان است، صرفا ۱۱ مورد اساسی در اختیار آستان مقدس قرار داشت که عبارت بودند از موقوفات علیمان، سینک شهریار، مافتون، علائین، خلازیر، خورائین، دهخیر، هوسنه، برخی مغازه‌های بازار، چند سهم از قنات چشمه علی و منطقه دیگری به نام مزرعه آیرین چیچکلو. این موراد هم‌اکنون در اختیار آستان مقدس بوده و برای صیانت از آن نیز برنامه‌ریزی‌های خوبی صورت گرفته است.

سلیمی بیان کرد: از سال ۱۳۶۹ که با تولیت مرحوم آیت‌الله محمدی ری‌شهری راجع به موقوفات برنامه‌ریزی‌های جدیدی صورت گرفت، اقدامات خوبی انجام شد و یکی از کارها این بود که مسئولان امر به تمامی کتابخانه‌ها و مراکز اسناد معتبر کشور از جمله کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس، کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه آستان قدس رضوی و … مراجعه کردند و اسناد و وقف‌نامه‌ها و فرامین موجود را مورد مطالعه قرار دادند که این کار هم‌اکنون نیز از سوی مسئولان امر ادامه داشته و اسناد فراوان و معتبری در رابطه با حقوق موقوفات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) به دست آمده که در یک کارگروه متخصص از اساتیدی که در زمینه اسناد متبحر هستند، در حال بررسی است.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) اظهار کرد: در دوران جدید از آغاز سال جاری یعنی ۱۴۰۱ پس از رحلت آیت‌الله ری‌شهری، براساس فرمان مقام معظم رهبری، تولیت جدید آستان مقدس حجت‌الاسلام قاضی‌عسگر عهده‌دار این مهم شدند و با تأکیدات مؤکدی که در رابطه با حفظ و نگهداری و صیانت از موقوفات و بهره‌وری شایسته و بهینه‌سازی موقوفات و استیفای حقوق آستان مقدس با جدیت و قاطعیت و بدون وقفه صادر کردند، این کارهای در دستور کار آستان قرار گرفت و هم‌اکنون اقدامات خوبی در این زمینه صورت می‌گیرد.

وی بیان کرد: یکی از اقدامات بسیار خوبی که در این راستا صورت گرفت، تشکیل یک شورای حقوقی بود که در رابطه با کلیه مسائل موقوفات ایجاد شد و متشکل از تعدادی از حقوق‌دانان مبرز و پیشکسوت کشور جلسات متعدد و منظمی برگزار کرده و مسائل مختلف در این جلسات در دستور کار قرار دارد و با رعایت کلیه مسائل شرعی و قانونی اظهار نظر شده و مبادرت به صدور رأی می‌شود که این رأی پس از تنفیذ تولیت آستان حضرت عبدالعظیم(ع) وارد مراحل اجرایی و عملیاتی می‌شود.

سلیمی ادامه داد: آستان حضرت عبدالعظیم(ع) دو مطلب مهم را مدنظر دارد. اول اینکه ذره‌ای از اموال مردم و دیناری از ثروت مردم که مربوط به آستان نیست، در اموال موقوفات و مستغلات آستان قرار نگیرد؛ چراکه آستان نیازی به این ندارد که مال غیر در مجموعه ثروت و دارایی‌ها آن منظور شود و دوم اینکه در رابطه با حقوق حضرت عبدالعظیم(ع) بدون هیچ سستی درصدد این باشد که این حقوق را در رابطه با اشخاص حقیقی و حقوققی و وفق مقررات و موازین استیفا کند و اگر جایی باید برای دفاع از حقوق آُتان به مراجع قضایی مراجعه کند، حتما این کار را براساس مدارج مندرج در قوانین و آئین دادرسی انجام دهد.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) گفت: این جلسات به توفیق الهی آثار و برکات فراوانی داشته و مسائل به نحوی که تردید و شبهه‌ای در آن وجود نداشته باشد، در حال پیگیری است. اقدام خوب دیگری که در این رابطه صورت گرفته، هماهنگی و تعامل با سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران بوده است که با استفاده از آخرین فناوری که در این سازمان وجود دارد، مراحل شناسایی دقیق حدود موقوفات آستان در طول حدود یک قرن گذشته تاکنون در حال انجام است. این بررسی‌ها و کاوش‌ها به ما کمک می‌کند که حد و مرز دقیق موقوفات به خوبی مشخص شده و هر چیزی در جای خود قرار گیرد.

وی افزود: اقدام دیگری که به توفیق الهی و به ویژه در دوران حضور تولیت جدید آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) نصب‌العین خادمان این آستان قرار گرفته، پاسخگویی مستمر روزانه به مراجعان، مستأجران و افراد در رابطه با بحث موقوفات است. هر روز به حز ایام تعطیل کارشناسان آستان آماده پذیرش مستأجران هستند تا بتوانند با مراجعه به آستان کارهای خود را به روزرسانی کنند. موقوفات آستان در انواع گوناگون مسکونی، زراعی، تجاری، حریم و شوارع مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و هرکدام از این‌ها مشمول یکی از مقرارات قانونی و مصوب کشور هستند. آُتان نیز بنا دارد دقیقا براسا ضوابط شرعی و قانونی و عادلامه و با رعایت تکریم ارباب رجوع در خدمت ایشان باشد.

سلیمی با بیان اینکه در دوره جدید شاهد افزایش آمار مراجعات مردمی برای به روزرسانی و ساماندهی موقوفات هستیم، تصریح کرد: از تمامی مستأجران موقوفات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) دعوت به حضور در آستان می‌کنیم تا با راهنمایی و مشاوره به ایشان خدایی ناکرده اموال شبهه‌داری در زندگی آن‌ها وجود نداشته باشد و آستان مقدس نیز بتواند مطابق مقررات حقوق مربوطه را دریافت کند. البته به توفیق الهی در این رابطه سختگیری وجود ندارد؛ چراکه اولا براساس کارشناسی رسمی دادگستری و براسا موازین قانونی حقوق مربوطه را اعلام می‌کنیم و ثانیا در شرایط بسیار نادر و معدود و ویژه می‌توانیم با مردم با تفاهم این مسائل را به خوبی حل کنیم.

معاون بهره‌وری موقوفات و مستغلات آستان حضرت عبدالعظیم(ع) اظهار کرد: از سوی دیگر از تمامی مؤمنان و مؤمناتی که به لطف خداوند بزرگ دارای امکاناتی هستند، دعوت می‌کنیم تا با مراجعه به آستان و مشاوره با مشاوران آستان بتوانند در بهترین شرایط ممکن از بخشی از اموال خود برای جلب رضایت خداوند و فراهم کردن توشه آخرت و خیر رساندن به مردم و نیازمندان وقف کنند. آستان نیز شرعا و قانونا مکلف است که با رعایت امانت کامل، نهایت بهره‌برداری از موقوفات مردم را مطابق نیت خود ایشان در دستور کار قرار دهد.

وی بیان کرد: آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) و مجموعه موقوفات آن آمادگی کامل دارد تا همکاری و مشارکت با افرادی که مایل هستند ضمن سرمایه‌گذاری مناسب، طرح‌های مشترکی که مطابق منافع عمومی جامعه و رفع مشکلات مردم باشد را مورد بررسی قرار دهد و از این رهگذر خیر مادی و معنوی بهتری به واقفان و نیکوکاران خواهد رسید. به موازات این اقدامات، به توفیق الهی برنامه‌های فرهنگی بسیار متنوع و تأثیرگذاری در شاخه‌های مختلف از سوی سایر معاونت‌های ذیربط در این آستان در تمام طول سال در دست اجرا است و همگان می‌توانند در آن‌ها شرکت کنند.

سلیمی تصریح کرد: مرکز آموزش قرآن آستان مقدس به لطف خداوند بزرگ با برنامه‌های متنوع در تمامی رشته‌های قرآنی آماده پذیرش علاقه‌مندان بوده و نوجوانان و جوانان می‌توانند با مراجعه به پایگاه اطلاع‌رسانی آستان ازاین برنامه‌ها مطلع شوند. کتابخانه آستان مقدس نیز نقطه بسیار مؤثری برای دانشجویان و اساتید و پژوهشگران است. حوزه علمیه آستان نیز آماده پذیرش علاقه‌مندان به فراگیری علوم دینی است. خادمان حرم مطهر حضرت عبدالعظیم(ع) همواره آماده پذیرایی از مردم مؤمن و خداجوی ایران اسلامی هستند. اداره نذورات، مجموعه تعاون با مؤمنان در رابطه با رسیدگی به محرومان، دانشگاه علوم حدیث و قرآن آستان، مجموعه خدمات و پشتیبانی آستان همگی آماده خدمت‌رسانی به مردم شیف هستند.

وی در پایان سخنان خود اظهار کرد: مجموعه خادمان آستان حضرت عبدالعظیم(ع) در بخش‌های مختلف همگی به این فرمول اعتقاد دارند که حق با زائر است و این مسئله نصب‌العین تمامی خادمان آستان است. امیدوارم خداوند بزرگ سالی سرشار از خیر و برکت برای ملت ایران اسلامی رقم بزند و به خدمتگزاران آستان توفیق دهد که با افتخار در خدمت مردم باشند.