در واپسین سالهای سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، تهران که با احداث حصار ناصری پوست انداخته و به شهری مدرنتر در قالب معماری قاجاری بدل شده بود، شاهد گشایش دروازههایی تازه در اطراف خود شد. در این میان، دروازه شهرری جایگاهی ممتاز داشت؛ دروازهای که نهتنها از لحاظ جغرافیایی، بلکه از منظر اجتماعی، مذهبی و اقتصادی نیز اهمیتی ویژه مییافت.
دروازه شهرری، که به نامهای دروازه شاه عبدالعظیم و دروازه اصفهان نیز شناخته میشد، در بخش جنوب شرقی حصار ناصری قرار داشت. این دروازه در ابتدای مسیر راهبردی تهران به سوی شهرری، قم و اصفهان قرار گرفته بود و از همین رو، یکی از شلوغترین و پررفتوآمدترین مبادی ورودی و خروجی تهران به حساب میآمد. هزاران نفر از زائران حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)، تجار، مسافران و کاروانهای باری از این مسیر رفتوآمد میکردند و جان تازهای به شریانهای ارتباطی پایتخت میبخشیدند.
انتقال از حصار صفوی به حصار ناصری؛ تحولی در بافت شهری تهران
پیش از ساخت حصار ناصری، مسیرهای ارتباطی تهران با شهرری و جنوب کشور از طریق دروازههایی در حصار صفوی برقرار بود. اما با توسعه پایتخت در دوره ناصرالدین شاه و گسترش مرزهای شهر به سمت جنوب و شرق، دروازه جدید شهرری در موقعیتی تازه در دل حصار ناصری ساخته شد. این انتقال نهتنها نشاندهندهی رشد کالبدی تهران بود، بلکه بیانگر تغییر اولویتها و نیازهای شهری نیز محسوب میشد؛ شهری که دیگر نمیتوانست با دروازهها و مسیرهای قدیمی پاسخگوی جمعیت در حال افزایش و نیازهای روزافزون خود باشد.
دروازهای فراتر از یک گذرگاه
دروازه شهرری صرفاً یک ورودی معمولی نبود. این دروازه، دروازهای به سمت تاریخ کهن ایران، دین و تجارت محسوب میشد. از یکسو، مسیر عبوری به یکی از قدیمیترین شهرهای ایران یعنی شهرری بود که در خود لایههایی از تمدن پیش از اسلام و دوره اسلامی را جای داده بود، و از سوی دیگر، شاهراهی به سوی حرم شاه عبدالعظیم حسنی (ع)، زیارتگاهی که همواره مورد توجه مردم تهران و مناطق مرکزی ایران قرار داشت.
دروازه شهرری همچنین پلی بود برای اتصال تهران به شهرهای مذهبی و تجاری همچون قم، کاشان و اصفهان؛ مسیری که بسیاری از کاروانها و هیئتهای زیارتی و تجاری از آن میگذشتند و در نزدیکی آن بازارچهها، کاروانسراها، آبانبارها و مراکز خدماتی شکل گرفته بود.
سرنوشت دروازه شهرری در دوران بعد
با ورود تهران به دوران مدرنیته و تخریب تدریجی حصار ناصری در اوایل قرن چهاردهم شمسی، بسیاری از دروازههای تاریخی از جمله دروازه شهرری از میان رفتند. امروزه نشانی از بنای فیزیکی این دروازه باقی نمانده است، اما جایگاه تاریخی آن در ذهن پژوهشگران و علاقهمندان به تاریخ پایتخت همواره زنده است.
موقعیت تقریبی این دروازه در محدودهی فعلی میدان شوش تا ابتدای جاده ری قرار میگیرد. اگرچه بنا از بین رفته، اما نقش و جایگاه آن در توسعه پایتخت، اتصال پایتخت به جنوب ایران و نقش فرهنگی و مذهبیاش، فراموشنشدنی است.
